Warunkowe umorzenie postępowania jest środkiem probacyjnym, który polega na zaniechaniu skazania oraz wymierzeniu kary sprawcy. Orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania jest zawsze fakultatywne, a sprawca przestępstwa może zostać poddany okresowi próby. Warunkowe umorzenie oznacza, że sprawca nie jest osobą skazaną ani karaną, chociaż w Krajowym Rejestrze Karnym znajduje się wpis co do takiej osoby – nie będzie ona jednakże miała problemów z uzyskaniem zaświadczenia o niekaralności (art. 1 ust. 2 pkt 2 ustawy o Krajowym Rejestrze Karnym).
Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania można złożyć na każdym etapie postępowania, (również na etapie postępowania przygotowawczego). Jeżeli sprawcy czynu zabronionego zostanie przedstawiony zarzut popełnienia przestępstwa to będzie on mógł skierować do prokuratora prowadzącego (nadzorującego) postępowanie wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Jeżeli prokurator przychyli się do wniosku sprawcy to zamiast aktu oskarżenia skieruje do właściwego sądu wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Jeżeli jednak nie podzieli stanowiska sprawcy czynu zabronionego w przedmiocie w/w wniosku, to sprawca sam będzie mógł ponownie skierować go do sądu już po skierowaniu przez prokuratora aktu oskarżenia.
Przesłanki zastosowania warunkowego umorzenia postępowania określa art. 66 k.k. Wśród nich należy wskazać: 1) winę i szkodliwość społeczną czynu, które nie mogą być znaczne (art. 115 § 2 k.k.). Przy czym dla oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia (art. 115 § 2 k.k.), 2) dotychczasową niekaralność sprawcy za przestępstwo umyślne, a ponadto 3) okoliczności popełnienia czynu nie mogą budzić wątpliwości, zaś 4) właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia sprawcy muszą uzasadniać przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie on przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa. Należy zwrócić uwagę, że wśród przesłanek warunkowego umorzenia postępowania nie ma znaczenia czy sprawca przyznał się do popełnienia zarzucanego mu czynu.
W dotychczasowym stanie prawnym ustawodawca wskazywał, że warunkowego umorzenia postępowania nie można stosować do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 3 lata pozbawienia wolności, przy czym w przypadku, gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, warunkowe umorzenie postępowania mogło być zastosowane do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.
W dniu 01 lipca 2015 r. weszła w życie nowelizacja Kodeksu karnego z dnia 27 września 2013 r., zmieniająca treść przepisu art. 66 k.k., w ten sposób, że dotychczasowa granica zastosowania warunkowego umorzenia postępowania wobec sprawcy czynu zabronionego objęła swoim zakresem czyny zagrożone kara pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat (poprzednio: 3 lata). Należy w tym miejscu zauważyć, że obecnie ustawa przewiduje obligatoryjnie nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody (w całości lub w części), a w miarę możliwości także obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Ponadto sąd może fakultatywnie nałożyć na sprawcę przestępstwa inne obowiązki wskazane w ustawie, np. obowiązek informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby lub obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego (art. 72 § 1-3, 5-6b, 7a, 7b k.k., art. 39 pkt 7 lub 9 k.k.).
W zależności o zachowania sprawcy w okresie próby istnieje obowiązek obligatoryjnego albo fakultatywnego podjęcia postępowania. Sąd podejmuje postępowanie karne, wtedy gdy sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany. Jeżeli natomiast sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, np. popełnił inne przestępstwo, uchyla się od dozoru lub wykonania nałożonego na niego obowiązku to sąd może podjąć postępowanie (art. 68 k.k.).
Warunkowe umorzenie jest środkiem probacyjnym, a zatem wiąże się z poddaniem sprawcy przestępstwa próbie. Próba ta może trwać przez okres od roku do 3 lat (w dotychczasowym stanie prawnym dotychczas 2 lata) i rozpoczyna swój bieg od uprawomocnienia się orzeczenia o umorzeniu postępowania.
